บรรจุภัณฑ์รักษ์โลก
บรรจุภัณฑ์ที่การผลิต การใช้งาน และการกำจัดหลังใช้แล้วสามารถลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม
โดย อาจารย์มยุรี ภาคลำเจียก
บรรจุภัณฑ์รักษ์โลก คืออะไร?
บรรจุภัณฑ์รักษโลกหรือบรรจุภัณฑ์ที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม หมายถึง บรรจุภัณฑ์ที่การผลิต การใช้งานและการกำจัดหลังใช้แล้วสามารถลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม โดยบรรจุภัณฑ์ยังทำหน้าที่หลักในด้านความปลอดภัย (หากสัมผัสอาหาร) รักษาคุณภาพของผลิตภัณฑ์ ป้องกันการแตกหักเสียหาย และคุ้มครองให้มีอายุการเก็บตามที่กำหนด ให้ความสะดวกในการใช้งาน ตลอดจนสื่อสารสรรพคุณผลิตภัณฑ์ได้ชัดเจน รวมทั้งมีฉลากที่สอดคล้องกับกฎระเบียบของประเทศที่จำหน่ายสินค้านั้น
การลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมหมายถึงอะไร?
สิ่งแวดล้อมในที่นี้หมายถึง ทรัพยากรโลก (วัสดุ น้ำ พลังงาน) และสภาวะอากาศ ในกระบวนการผลิต การใช้งาน และการกำจัดบรรจุภัณฑ์ที่ใช้แล้วจะก่อผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมทั้งสิ้น ไม่ว่าเป็นบรรจุภัณฑ์ประเภทใดแต่มากน้อยต่างกัน ดังนั้นการลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมจึงเป็นวัตถุประสงค์หลักของบรรจุภัณฑ์รักษ์โลก ด้วยการใช้วัตถุดิบ น้ำ และพลังงานให้น้อยที่สุดแต่ต้องเหมาะสม และหมุนเวียนใช้ให้คุ้มค่าที่สุด รวมทั้งการลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจกและมลพิษอื่น ๆ ในอากาศด้วย
แนวทางการพัฒนาบรรจุภัณฑ์รักษ์โลกมีอะไรบ้าง
การพัฒนาบรรจุภัณฑ์รักษโลกต้องเริ่มที่ขั้นตอนการออกแบบบรรจุภัณฑ์ โดยใช้หลักการ 4R ซึ่งต่างก็มีข้อดีและการใช้งานต่างกัน สรุปดังนี้
1. Reduce คือ การลดปริมาณการใช้วัสดุบรรจุภัณฑ์ให้เหมาะสม เช่น การลดความหนาหรือลดน้ำหนักบรรจุภัณฑ์ หรือ การนำชิ้นส่วนที่ไม่จำเป็นออก อันจะช่วยประหยัดทรัพยากร และ ช่วยลดพลังงานในการขนส่งได้ ทั้งนี้ต้องไม่ทำให้คุณภาพในการคุ้มครองผลิตภัณฑ์ลดลงหรือก่อปัญหาในการใช้งานของบรรจุภัณฑ์นั้น ตัวอย่างดังรูป
2. Reuse คือ การใช้บรรจุภัณฑ์ซ้ำหลายครั้งกับการบรรจุผลิตภัณฑ์เดิม หรือนำไปบรรจุผลิตภัณฑ์อื่น หรือ การดัดแปลงบรรจุภัณฑ์ที่ใช้แล้วไปใช้ประโยชน์อื่น ส่งผลให้เกิดการใช้บรรจุภัณฑ์ได้อย่างคุ้มค่า และช่วยลดปริมาณขยะบรรจุภัณฑ์ได้ เช่น
3. Renewable คือ การใช้พลาสติกชีวภาพที่ผลิตจากพืช (Bioplastics) ที่สามารถปลูกใหม่ทดแทนได้ ช่วยลดการใช้ปิโตรเลียมซึ่งนับวันจะลดน้อยลง พลาสติกชีวภาพมี 2 ชนิด คือ ชนิดย่อยสลายได้ทางชีวภาพ (Compostable Bioplastics) เช่น PLA, PBS, PHA และชนิดย่อยสลายไม่ได้ทางชีวภาพ ซึ่งนิยมเรียกว่า พลาสติกฐานชีวภาพ (Bio-based Plastics) เช่น Bio-PE, Bio-PP, Bio-PET ข้อดีของพลาสติกชีวภาพทั้ง 2 ชนิด คือ ลดปัญหาโลกร้อน เนื่องจากการผลิตมีการปล่อยก๊าซเรือนกระจกต่ำกว่าการผลิตพลาสติกจากปิโตรเลียม
พลาสติกที่ย่อยสลายได้ทางชีวภาพต้องมีมาตรฐานสากลรองรับจึงเชื่อถือได้ (ดังรูป) เหมาะกับการผลิตเป็นพลาสติกที่ใช้ครั้งเดียว (single use plastic) สำหรับบรรจุอาหารปรุงสดใหม่ และเป็นบรรจุภัณฑ์อาหารที่ต้องการอายุการเก็บสั้น เพียง 2-5 วัน เช่น ฟิล์มห่อผักผลไม้สด ถาดหมูและไก่สด เป็นต้น
พลาสติกฐานชีวภาพมีคุณสมบัติไม่ต่างจากพลาสติกชนิดเดียวกันที่ผลิตมาจากปิโตรเลียม จึงสามารถใช้ผสมด้วยกันได้ หรือใช้ 100% ก็ได้ สามารถขึ้นรูปเป็นบรรจุภัณฑ์ได้ตามปกติและรีไซเคิลได้
4. Recycle คือ การนำบรรจุภัณฑ์ที่ใช้แล้วไปแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์ต่าง ๆ อันจะช่วยลดการใช้ทรัพยากรใหม่ ลดการใช้พลังงาน ลดขยะบรรจุภัณฑ์ และลดการปล่อยก๊าซ CO2 วัสดุส่วนใหญ่ ไม่ว่าจะเป็นแก้ว แผ่นเหล็ก อะลูมิเนียม กระดาษและพลาสติก ล้วนสามารถรีไซเคิลได้ แนะนำให้พิมพ์หรือปั๊มสัญลักษณ์รีไซเคิลตามชนิดวัสดุบนผิวบรรจุภัณฑ์ เพื่อให้ผู้บริโภคแยกทิ้งและรวบรวมเข้าสู่กระบวนการรีไซเคิล หากเป็นพลาสติก แม้ว่าแทบทุกชนิดสามารถรีไซเคิลได้ แต่รีไซเคิลด้วยกันไม่ได้ จึงต้องมิการระบุชนิดของพลาสติกโดยใช้เป็นตัวเลขพร้อมตัวย่อของพลาสติก
บรรจุภัณฑ์กระดาษควรใช้กระดาษที่มีส่วนผสมของเยื่อเศษกระดาษ เช่น กระดาษดูเพลกซ์ (duplex board) กระดาษเหนียวสีน้ำตาล (unbleached kraft)
บรรจุภัณฑ์พลาสติก เม็ดพลาสติกที่ได้จากการรีไซเคิลของบรรจุภัณฑ์ที่ใช้แล้ว เรียกว่า PCR (Post-Consumer Recycled Resin) บางครั้งเรียกสั้น ๆ ว่า “เม็ดเก่า” ซึ่งใช้ผสมไปกับเม็ดใหม่ (Virgin Resin) หรือใช้เม็ดเก่า 100% ก็ได้ ผลิตเป็นสินค้าต่าง ๆ เช่น เครื่องเขียน ชาม กะละมัง ท่อน้ำ ไม้แขวนเสื้อ เฟอร์นิเจอร์ เป็นต้น ขึ้นกับว่าเป็นพลาสติกชนิดใด ทำให้ลดการใช้เม็ดใหม่ และกระตุ้นให้มีการใช้เม็ดเก่าเพิ่มขึ้น หากผลิตเป็นบรรจุภัณฑ์สำหรับผลิตภัณฑ์ที่ไม่ใช่อาหาร เช่น ขวดบรรจุผลิตภัณฑ์ทำความสะอาดเสื้อผ้าและครัวเรือน สบู่เหลว แขมพู สามารถใช้เม็ดเก่าได้โดยไม่ต้องผ่านการตรวจสอบในด้านความปลอดภัยจากกระทรวงสาธารณสุข หากนำเม็ดเก่ามาใช้ผลิตเป็นบรรจุภัณฑ์ที่สัมผัสอาหารต้องผ่านการตรวจสอบตามประกาศกระทรวงสาธารณะสุข ฉบับที่ 435 ซึ่งในปัจจุบันประเทศไทยได้อนุญาตให้ใช้กับ PET เท่านั้น
ถุงพลาสติกได้รับความนิยมสูงสุดทั่วโลก เนื่องจากถุงให้คุณสมบัติในการยืดอายุการเก็บ รักษากลิ่นรสผลิตภัณฑ์ ปิดผนึกได้แน่นหนาด้วยความร้อน ฟิล์มพลาสติกชั้นเดียวแม้ว่าจะรีไซเคิลได้ก็ตาม แต่ไม่สามารถให้คุณสมบัติเหล่านี้ได้ครบถ้วน ดังนั้นการใช้ฟิล์มพลาสติกหลายชั้นที่ต่างชนิดกันหรือใช้ร่วมกับอะลูมิเนียมจึงมีความจำเป็น แต่มีข้อเสียคือ ไม่สามารถรีไซเคิลได้ กลายเป็นขยะที่ยากต่อการกำจัด ด้วยเหตุนี้ องค์กร CEFLEX ในยุโรป จึงได้ร่วมมือทำการศึกษาหาโครงสร้างฟิล์มพลาสติกหลายชั้นที่สามารถรีไซเคิลได้ เรียกว่า Mono-Material Film นิยมใช้ฟิล์ม PE หลายชั้นที่เกรดต่างกัน หรือ ฟิล์ม PP หลายชั้นที่เกรดต่างกัน หากต้องการคุณสมบัติในการป้องกันก๊าซออกซิเจนได้ดี ยอมให้มี EVOH หรือ Al metallizing เป็นอีกชั้นหนึ่งได้ แต่ต้องไม่เกิน 10% โดยน้ำหนัก ประเทศไทยมีการผลิตและใช้ฟิล์มดังกล่าวกับถุงบรรจุอาหารและสินค้าอุปโภคกันบ้างแล้ว และจะมีการใช้มากขึ้นเพื่อตอบโจทย์รีไซเคิลได้นั่นเอง
บรรจุภัณฑ์ที่ยั่งยืนเกี่ยวกับเศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy) อย่างไร?
เศรษฐกิจหมุนเวียนเป็นเป้าหมายหนึ่งที่หลายประเทศและประเทศไทยได้กำหนดในการพัฒนาบรรจุภัณฑ์ เพื่อให้การใช้ทรัพยากรธรรมชาติเกิดประสิทธิภาพสูงสุด สามารถหมุนเวียนกลับมาใช้ใหม่ได้ เช่น ใช้ซ้ำ ซ่อมแซม ปรับปรุง หรือแปรรูปผลิตใหม่ และสามารถจัดการวัสดุให้หมุนเวียนอยู่ในระบบได้ ด้วยเหตุนี้ทั้ง 4R ที่กล่าวแล้วทั้งหมดจึงสอดคล้องกับการพัฒนาสู้เศรษฐกิจหมุนเวียน
สรุป
การพัฒนาบรรจุภัณฑ์รักษ์โลกเพื่อความยั่งยืนสามารถทำได้หลายแนวทาง เช่น Reduce, Reuse, Renewable, Recycle โดยไม่ละเลยในเรื่องลดการใช้น้ำและพลังงาน รวมทั้งลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจกในทุกขั้นตอน ตั้งแต่การผลิตวัตถุดิบ ขึ้นรูป พิมพ์บรรจุภัณฑ์ บรรจุ ลำเลียง ขนส่ง ใช้งาน ทิ้งและกำจัด เพื่อก้าวสู่เศรษฐกิจหมุนเวียน อันจะช่วยลดภาวะโลกรวน (Climate Change)
แม้ว่าการพัฒนาบรรจุภัณฑ์รักษ์โลกจะมีความสำคัญมากก็ตาม แต่อย่าละทิ้งหน้าที่หลักของบรรจุภัณฑ์ อันได้แก่ ความปลอดภัย การคุ้มครองผลิคภัณฑ์ ความสะดวกในการใช้การตลาด & สื่อสาร และต้นทุนที่เหมาะสม เพราะบรรจุภัณฑ์รักษ์โลกที่ทำให้สูญเสีหน้าที่เหล่านี้ไปจะไม่เป็นที่ยอมรับของผู้บริโภค ส่งผลลบต่อธุรกิจ ดังนั้นเอนาคตของบรรจุภัณฑ์สำหรับสินค้าอุปโภคบริโภคจึงต้องผสมผสานคุณสมบัติทั้งหมดไว้ด้วยกันอย่างพอเหมาะ ดังรูป
